Τρίτη 30 Οκτωβρίου 2012

Ο κρητικός πεντοζάλης



Ο θρύλος για το πεντοζάλι ή τον πεντοζάλη, είναι παλιός. Λέει πως ο Δασκαλογιάννης κάλεσε τον Κιόρο απο την Κίσαμο, το φημισμένο βιολάτορα, για να συνθέσει ένα πολεμικό χορό για την επανάσταση που οργανώνονταν το 1769 και έγινε το 1770 και ήταν το 5ο απελευθερωτικό κίνημα δηλαδή το πέμπτο ζάλο (βήμα) των κρητικών απο τον καιρό της Βενετοκρατίας. Οι Τούρκοι το 1769 μέτραγαν περίπου 120 χρόνια κυριαρχίας μόνο. Τότε έγιναν τα Ορλωφικά, το κίνημα αυτό που ξεκίνησε με την παρακίνηση των Ρώσσων.
Η προφορική παράδοση λέει πως ο παπα-Τζιρίτης που ήτανε γρήγορος στα πόδια έτρεξε μέχρι την Κίσαμο να ειδοποιήσει τον Κιόρο. Οι αποστάσεις τα χρόνια κείνα ήταν μεγάλες αλλά όπως μας είπε πέρσυ πριν πεθάνει στα 90 του ο παλιός αντάρτης Γ.Λιονάκης διασχίζανε όλο το νομό σε μία μέρα με τα πόδια οι αντάρτες αφού γνωρίζανε δρόμους και μονοπάτια για να λιγοστεύει η απόσταση.
Απο τότε έχει βγεί το ιδιωματικό ρήμα : τζιριτώ, συνώνυμο του γλακώ = τρέχω
(τζιριτιχτός = τρεχάτος, βιαστικός)

Πράγματι ο Στέφανος Τριανταφυλλάκης ή Κιόρος πήγε στα Σφακιά και συνέθεσε το πεντοζάλι, ένα πολεμικό χορό με 12 γυρίσματα όσοι και οι 12 οπλαρχηγοί του αγώνα. Εδώ θα πρέπει να θυμηθούμε τα 12 παλληκάρια του Βυζαντίου που μετοίκησαν στην Κρήτη επι Νικηφόρου Φωκά, μήπως και  υπάρχει κάποια συσχέτιση...
Την παράδοση αυτή διέσωσε ο Κώστας Παπαδάκης ή Ναύτης όπως την έμαθε απο τον πατέρα του Βασίλη Κοπανίδη που προφανώς θα την έμαθε απο τον πατέρα του Κωνσταντίνο Παπαδάκη ή Μπαλαμπό (1820-1900), με παλαιά καταγωγή Ιταλική αλλά και το λυράρη Κουφιανό -Νίκο Κατσούλη- απο τον Κουφό, Κυδωνίας, με καταγωγή απο τα Σφακιά.
Οι Σφακιανοί -εξ όσων γνωρίζω- δεν διέσωσαν την παράδοση* αυτή ει μη μόνο απο τα λεγόμενα του Ναύτη που δημοσίευσε το 1989 στο βιβλίο του "Κρητική λύρα ένας μύθος". Ας πιθανολογήσουμε ότι η μη ευτυχής κατάληξη του ξεσηκωμού και του μετέπειτα ξεσηκωμού το 1821, τους απέτρεψαν απο το να θυμούνται το γεγονός. Όμως ο Κισαμίτης μουσικός μάλλον το κράτησε στη μνήμη του, το μεταβίβασε στο γιό του επίσης βιολάτορα και αυτός στο γιό του που ήταν σιόκαιρος** με τον Μπαλαμπό.
Ωστόσο οι Κρητικοί απο την υπόλοιπη Κρήτη γνωρίζουν τον πεντοζάλη σαν ένα παλιό χορό της περιοχής των και δεν γνωρίζουν περί Σφακιανών, επανάστασης, Κιόρου και πέμπτου ζάλου. Πολλοί δε αναφέρονται και χλευαστικά σε όλη αυτη την ιστορία υποστηρίζοντας ότι ο πεντοζάλης ήταν πυρρίχειος χορός διαδεδομένος απο τα αρχαία χρόνια και τι μας λέτε τώρα εσείς... Απο τις ιστορικές πηγές όμως γνωρίζουμε για τους χορούς : Επικρήδιο, Γέρανο, Ορσίτη (σημερινές όρτσες) που ανάγονται στα προ Χριστού χρόνια ενώ για τα Βυζαντινά χρόνια γνωρίζουμε τον Κόρδακα και μερικούς άλλους***.
Ενδεικτικό του πόσο εύκολα φτιάχνει ο κρητικός χορούς είναι ο "Κοτσαμπαδιανός" που φτιάχτηκε περίπου το 1800 για να μπορέσει να χορέψει τον Πηδηχτό ένας καπετάνιος απο την Αμπαδιά που ήταν κουτσός απο κάποια μάχη!!
Εάν άλλο άλυτο μυστήριο είναι ο σιγανός. Κανείς δεν μπορεί σήμερα να πεί με σιγουριά αν ο "Σιγανός" που είναι ο χορός που συνοδεύει τις κοντυλιές, είναι αυτόνομος χορός ή ο αργός πεντοζάλης. Επίσης αν στον τίτλο του περιλαμβάνει τη λέξη πεντοζάλης, δηλαδή : "Σιγανός πεντοζάλης"
Εδω και κάποιες δεκαετίες ο Σιγανός παίζεται στην αρχή και μετά γίνεται γρήγορος Πεντοζάλης. Πολλοί υποστηρίζουν ότι χορεύεται ανεξάρτητα, ιδίως οι Ρεθυμνιώτες και οι Ηρακλειώτες. Εχω τύχει σε γάμο στο Μυλοπόταμο όπου παίζονταν 1 ώρα κοντυλιές και χορεύανε σιγανό σε διπλό κύκλο και στο τέλος δεν παίχτηκε γρήγορος, ούτε κάποιος τον ζήτησε !

Αν τώρα ανατρέξουμε στις πρώτες ηχογραφήσεις πεντοζάλη θα μπερδευτούμε ακόμα περισσότερο. Ηχογράφησαν πεντοζάλη πρώτοι στην Αμερική ο λυράρης Καπόκης το 1917 και το 1920 και στη συνέχεια ο αποκορωνιώτης Καντέρης το 1925 σε μιά εκτέλεση που δε μοιάζει με του Καπόκη. Την ίδια χρονιά κυκλοφορεί το πασίγνωστο σήμερα πεντοζάλι "Μεσ'του Μαγιού τις μυρωδιές" με τον Γιώργο Βιδάλη, μεγάλο τραγουδιστή της εποχής και το βιολί του Ογδοντάκη. Το επόμενο χρόνο ο λυράρης Φουστάνης απο την Πόμπια, Μεσσαράς, κάνει 6 ηχογραφήσεις εκ των οποίων ένα πεντοζάλι με σκέτη λύρα. Κατόπιν ο βιολιστής Μιχάλης Λαγουδάκης απο το Λασήθι ηχογραφεί την ίδια χρονιά μιά εντελώς βιολιστική εκδοχή του πεντοζάλη.
Ο βιολάτορας Μαριάνος το ηχογράφησε το 1927 και λέγεται πως στο πεντοζάλι ήταν καλύτερος απο το Χάρχαλη ενώ στα συρτά ήτανε καλύτερος ο Χάρχαλης. Το ηχογράφησε συνολικά 3 φορές μέχρι το 1933. Υπάρχει και μία τεταρτη αναγραφή σε δίσκο, αλλά πρόκειται για συρτό. Η πρώτες ηχογραφήσεις έγιναν με έναν απο τους πιο παλιούς λαγουτιέρηδες τον Γιάννη Κουριδάκη, που ήταν και Μακεδονομάχος!

Ο λυράρης Κουφιανός μεταξύ 1928-1934 ηχογράφησε 4 φορές πεντοζάλη, σε διαφορετικές εκτελέσεις που μοιάζουν μεταξύ τους. Ακολούθησαν οι εκτελέσεις των : Χαρίλαου και Λαζαρίδη (1929), των Ροδινού, Καραβίτη (1933) και Καρεκλά ενώ μέχρι το 1940 τον ηχογραφούν ακόμα ο Μπαξεβάνης και ο Ψύλλος (Σταύρος Ψυλλάκης).

Ο Χάρχαλης που ακούμε εδώ τον κυκλοφόρησε το 1931 και σήμερα οι Κισαμίτες μουσικοί και θιασώτες του χαρακτηριστικού κισαμίτικου ύφους, ισχυρίζονται -βάσει της άποψης του Ναύτη- πως αυτό είναι το σωστό παίξιμο !! Εχει όμως 12 διαφορετικά γυρίσματα στη σειρά ;; Προφανώς και όχι! Εδώ θα προσπαθήσουμε λίγο ερασιτεχνικά να καταγράψουμε τα γυρίσματα αυτά. Εχουμε και λέμε λοιπόν για το παραπάνω βίντεο :

Μελωδία 1 - Μελ.2 - Μελ.3 (απο φα παίζεται σήμερα) - Μελ.4 - Μελ.3 - Μελ.5 (δεν παίζεται σήμερα) - Μελ.6 (απο σολ παίζεται σήμερα) - Μελ.7 - Μελ.8 - Μελ.6 - Μελ.7 - Μελ.8

Οι μελωδίες αυτες είναι γνωστές απο τους χανιώτες βιολάτορες σήμερα οι 7 απο τις 8 ενώ η 5 δεν παίζεται. Συμπερασματικά λοιπόν ο Χάρχαλης δεν παίζει τις μελωδίες στη σειρά απόλυτα, επανέρχεται σε ίδιες, ενώ λείπουν ακόμα τέσσερεις!!
Το πεντοζάλι του Μαριάνου το έχω ακούσει και έχει πάνω κάτω τα ίδια γυρίσματα. Ο Κουφιανός έχει κι αυτός αν και λυράρης πολλά όμοια γυρίσματα. Οι άλλοι λυράρηδες συμπίπτουν σε κάποια απο τα γυρίσματα.

Μία εκδοχή είναι το πεντοζάλι να διαδόθηκε μέχρι το 1800-1820 ταχύτατα σε όλη την Κρήτη σαν χορός με συγκεκριμένες μελωδίες, λόγω της συχνής μετανάστευσης των σφακιανών είτε λόγω διωγμών των τούρκων είτε λόγω κάποιας βεντέτας. Γνωρίζουμε ότι πολλοί ανωγειανοί είναι σφακιανοί, ο Κώστας Μουντάκης επίσης, ο λυράρης Καραβίτης, η οικογένεια Βαρδινογιάννη που πήγε στην Επισκοπή Ρεθύμνου κ.α. Οι μελωδίες αυτες σιγά σιγά άλλαξαν στα διάφορα μέρη ενώ ο χορός παρέμεινε και έτσι δεν υπήρξε λόγος να ξέρουν όλοι την προέλευση του. Συνάμα δόθηκαν τοπικά προσωνύμια για να υπάρχει διαχωρισμός των νέων προσθηκών π.χ. Αμαριώτικα πεντοζάλια, Μεσαρίτικα, Ρεθυμνιώτικα κλπ Αν σκεφτεί κανείς πως γυρίσματα του πηδηχτού είναι ίδια με γυρίσματα νησιώτικης Σούστας ή Καρπαθιώτικες μελωδίες μοιάζουν με κρητικές, δεν πρέπει να αποκλείουμε αυτή την εκδοχή.

Γ.Β. 

* Ο Σφακιανός λαογράφος Κανάκης Γερωνυμάκης θα γνωρίζει περισσότερα
** Συνομίληκος
*** Σημαντική πηγή η εργασία του Δημ.Νικολακάκη -Χανιά 2008

Δεν υπάρχουν σχόλια:

cretan music - mantinades