Μουσικοί του Νομού Ηρακλείου

Ηράκλειο, Μονοφάτσι, Μεσσαρά, Πεδιάδα, Βιάννος.Μια τέτοια κατανομή θα μπορούσε να γίνει για τις περιοχές του νομού Ηρακλείου οι οποίες είχαν να παρουσιάσουν σημαντικούς λαϊκούς μουσικούς από την αρχή του εικοστού αιώνα μέχρι τη δεκαετία του 80, και που αντίστοιχα διακρίνονται από ένα τοπικό ηχόχρωμα. Και αναφερόμαστε σε μουσικούς που όλοι σχεδόν έχουν φύγει απ’ τη ζωή, αλλά που ωστόσο με τη καλλιτεχνική τους συμπεριφορά και δραστηριότητα καθόρισαν την μουσικοχορευτικά ήθη και γενικότερα την πολιτιστική ιστορία αυτών των τοπικών κοινωνιών και όχι μόνο. Το παρακάτω κείμενο αποτελεί μια σταχυολόγηση από μουσικούς των ως άνω περιοχών όμως σε καμιά περίπτωση συνιστά διεξοδική και αναλυτική αναφορά στη μουσική τους ιστορία.
Ηράκλειο: Η πρωτεύουσα. Η πόλη των λόγιων βιολιστών οι οποίοι είχαν παιδεία πάνω στη κλασσική μουσική που ποτέ όμως ουδέποτε αποκόπηκαν από τις λαϊκές μουσικές ρίζες και εκδηλώσεις. Οι γνώσεις τους και η εν γένει τους υπόσταση ως μουσικοί τους έδωσε τη δυνατότητα με τη δέουσα υπευθυνότητα και σοβαρότητα να καταθέσουν την άποψή τους σ΄ αυτό που ονομάζουμε λαϊκό μουσικό πολιτισμό.
Συντελεστές αυτού του φαινομένου αναφέρονται οι αδελφοί Αλεξίου του Στέλιου, Ο καθηγητής της παιδαγωγικής ακαδημίας Ηρακλείου Νουφράκης, ο Μηνάς Τζωρτζάκης, ο Μιχάλης Σφακιανάκης, και φυσικά ο Στρατής Καλογερίδης που κυρίως στο Ηράκλειο άσκησε τον πολύπλευρο καλλιτεχνικό του ρόλο ως μουσικός αλλά και ως φωτογράφος. Ο βιολιστής μουσικός, που κατέγραψε στο μουσικό πεντάγραμμο γνωστές μελωδίες της ανατολικής Κρήτης από όπου και καταγόταν. Μια προσωπικότητα με το όνομα που κατέστη θρυλικό στη Κρήτη, και στο χώρο των μουσικών αλλά και στο απλό κόσμο της. Αρχιμουσικός της φιλαρμονικής του Δήμου Ηρακλείου την περίοδο του μεσοπολέμου, είχε μια πλούσια δισκογραφική δραστηριότητα η οποία συνιστά και τη βασική πηγή πληροφόρησης όσον αφορά το μουσικό ύφος που χαρακτήριζε το παίξιμό του αλλά και των άλλων αναφερόμενων. Εκεί διαπιστώνουμε τη διαφορετικότητα της μουσικής έκφρασης μεταξύ των αστικών κέντρων και της υπαίθρου.
Στις Αρχάνες έζησε από τα τέλη του 19ου μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα ο σημαντικός λυράρης Ιωάννης Βαρδάκης ή Κοντόχος.

Στη περιοχή Μονοφάτσι νότια των Αρχανών σημαντικές επίσης μουσικές παρουσίες υπήρξαν: Ο λυράρης Εμμανουήλ Πασπαράκης (1908-1997) από τα Αρμανώγεια και ο Κωνσταντίνος Χαιρέτης η Σουβλόκωστας από το Χαράκι. Οι κάτοικοι αυτής της περιοχής είναι ως επί το πλείστο ανωγειανής καταγωγής και φυσιολογικά οι μουσικές τους παραδόσεις διακρίνονται από ανάλογο χρώμα. Όμως διαπιστώνεται ότι υπάρχει σαφής επιρροή σ΄ αυτές και από τα μουσικά ιδιώματα της ανατολικής Κρήτης. Θαυμάσιους και πολλούς τραγουδιστές συναντάμε εκεί ακόμα και σήμερα.

Όνομα σύμβολο για την ευρύτερη Μεσσαρά αποτελεί ο μουσικός Λευτέρης Μανασάκης ή Γαλλιανός. (1917-1944). Γεννήθηκε και έζησε στη Γαλιά Καινουρίου. Έπαιζε βιολόλυρα που ο ίδιος κατασκεύασε. Ονομαστός σκοπός του ο ομώνυμος γαλιανός συρτός που αποτελεί μια διαφορετική και εμπλουτισμένη εκδοχή του Κολυμπαριανού συρτού.
Εξ΄ ίσου σημαντικός ο αδελφός του Μανόλης (1925-1999). Αρχικά έπαιζε βιολί, όργανο που συνηθιζόταν στη περιοχή, καθώς και ένα είδος μπουζουκιού κατασκευασμένο από τον αδερφό του Λευτέρη. Το 1944 τραυματίζεται βαριά από παγιδευμένο αναπτήρα που του “χάρισε” γερμανός λοχίας. Έχασε το αριστερό του χέρι από τον καρπό και έμεινε τυφλός για δύο χρόνια. Την ίδια χρονιά σκοτώνεται ο Λευτέρης και ο αδερφός τους Γιώργης. Ο Μανόλης αψηφώντας νόμους και κανόνες με αξεπέραστο πάθος και συνδέοντας το ακατόρθωτο με την ίδια του την ύπαρξη θα καταφέρει τελικά να ξαναπαίξει το μπουζούκι του. Το 1990 με συνεργάτη τον Ross Daily θα εκδοθεί ο δίσκος του “ΚΡΗΤΗ –ΜΑΝΟΛΗΣ ΜΑΝΑΣΑΚΗΣ”. Σ΄ αυτόν το δίσκο καταδεικνύεται με περιφανή τρόπο το μεγαλείο του. Το παίξιμο του, καθώς, χρησιμοποιεί το κομμένο αριστερό του χέρι με αδιανόητο τρόπο, δεν αφήνει κανένα περιθώριο αμφισβήτησης της απίστευτης δεξιοτεχνίας του και του μεγάλου μουσικού του ταλέντου. Παράλληλα, διαπιστώνονται οι ποιοτικές μουσικές καταβολές της οικογένειάς του.
Στην ίδια θα λέγαμε μουσική σχολή ανήκει και μουσική σχολή ανήκει και ο και Καμπουράκης Λευτέρης ή Καστελολευτέρης (1922-2003), από το Ρουφά Καινουρίου συνεργάτης του Λευτέρη Γαλιανού όπως μαρτυρεί η παρακάτω ιστορική φωτογραφία της Νέλλυ. Ο Καστελλολευτέρης έπαιζε και Λύρα. Είναι ο δημιουργός των “Άστρα μη μαλώνετε” και “Ω να χαρώ χαρίνω το” με τον Χαράλαμπο Γαργανουράκη.

Γεώργιος Σταυρουλάκης ή Αντισκαριανός. Βιολάτορας από το Αντισκάρι Καινουρίου.
Νικόλαος Ασηθιανάκης ή Κολομπότσης (1884-1948) Αριστερόχειρας λυράρης από το Ζαρό. Αυθεντικός εκπρόσωπος των μουσικών ιδιωμάτων της λεγόμενης “Απάνω Ρίζας”. Ο γιος του Λευτέρης επίσης λυράρης και άξιος συνεχιστής της οικογενειακής παράδοσης, ισχυρίζεται ότι ο πατέρας του έπαιζε 78 γυρίσματα στο μαλεβυζώτη…
Η περιοχή αυτή έχει να επιδείξει δύο επίσης μουσικούς των κρητικών πνευστών. Τον Πελοπίδα Σαριδάκη (1930-2001) από το Ζαρό που έπαιζε σφυροχάμπιολο και τον πρόσφατα χαμένο ξάδερφό του πασίγνωστο σπουδαίο Μανόλη Φαραγκουλιτάκη (1923-2004 )από τα Βορίζια. Ο Μανόλης Φαραγκουλιτάκης έπαιζε και ασκομαντούρα υπήρξε δε ένας καλός κατασκευαστής και των δύο αυτών πνευστών. Έχει μια πολύ πλούσια παρουσία στη δισκογραφία με πρώτη του εμφάνιση στο δίσκο “Τραγούδια της Κρήτης” (εκδ. Σύλλογος προς διάδοση της Εθνικής μουσικής – Σιμων Καράς.) Ισχυριζόταν ότι πρώτος αυτός κατασκεύασε σφυροχάμπιολο με εφτά τρύπες καθ υπόδειξη του Χαρίδημου Γερμανάκη. Ο ήχος και το εν γένει μουσικό ύφος του Μπαξέ όπως ήταν το ψευδώνυμο του Φαραγκουλιτάκη κρίνεται και αξιολογείται ως το πιο ποιοτικό που σε συνδυασμό με το γαλήνιο χαρακτήρα και τη ζεστή του συμπεριφορά ως άτομο, κατέστη ως ένας από τους πιο δημοφιλείς λαϊκούς μουσικούς.
Στη Γέργερη συναντάμε μια μεγάλη οικογένεια μουσικών των 4 αδελφών Φραγιαδάκη ή Ρεμαντώνηδες. Ο Γεώργιος Φραγκιαδάκης σημαντικός λυράρης της περιοχής του χάθηκε την κατοχή. Επίσης η αδελφή τους Ελένη Φραγκιδάκη είχε τη φήμη της καλής τραγουδίστριας σε κοντυλιές και παινέματα της νύφης (παστικά)
Κωνσταντίνος Φουστάνης (1889-1974) από τη Πόμπια. Πρωτομάστορας της λύρας. Ταλαντούχος και ετοιμόλογος μαντιναδολόγος.
Οι γιοι του παίζουν, ο μεν Γιάγκος λύρα ο δε Στέλιος βιολί.
Εμμανουήλ Νικολακάκης ή Προβατίνης ( 1885-1969). Ήταν ο λυράρης που αρνιόταν (?) να παίζει με πασσαδόρο ή με γερακοκούδουνα στο δοξάρι του, ισχυριζόμενος ότι και το ένα και το άλλο συνιστούν πρόσχημα για να σκεπάζουν τα φάλτσα του λυράρη! Φίλος του ο επίσης ξακουστός λυράρης Μανόλης Συλιβός από τις Δαφνές Ηρακλείου. Πολλές φορές πήγαιναν μαζί στα γλέντια. Καλοί χορευτές και οι δυο τους. Έτσι όταν έπαιζε ο ένας χόρευε ο άλλος…
Παντελής Σταυρουλάκης από το Χάρακα. Σπουδαίος Λυράρης με πλούσια συνθετική δημιουργία. Τραγουδιστής με απαράμιλλο αίσθημα. Όνομα σύμβολο για τη μουσικές παραδόσεις της περιοχής των Αστερουσίων Χάθηκε άδικα το 1987 αφήνοντας πίσω του πλούσια δισκογραφική δραστηριότητα.
Ανατολικά του Χάρακα από το Μεσοχωριό ήταν ο Λυράρης Κωνσταντίνος Παπαδάκης ή Λυρατζάκι. Μια ξεχωριστή πιστεύω μουσική φυσιογνωμία. Έπαιζε βιολόλυρα. Σε μία και μοναδική δισκογραφική του παρουσία (όπου τραγουδάει η σύζυγός του) έχει να επιδείξει αξιόλογες δεξιοτεχνικές ικανότητες. Κατά τους ισχυρισμούς παλαιότερων συντοπιτών του αποδίδει με μοναδική αυθεντικότητα τον τοπικό χορό “Εθιανό πηδηκτό”.
Η Σύζυγός του αναφέρει γι΄ αυτόν:
«Σε ηλικία 14 ετών έφυγε από το Μεσοχωριό και πήγε στη Πόμπια για να σπουδάσει καλά τη λύρα στον φημισμένο Δάσκαλο της, το Φουστάνη. Έπρεπε όμως να τύχει της αποδοχής του σεβαστού πρωτομάστορα ο οποίος και του είπε: “Κωστάκι άκουσε το κομμάτι που θα σου παίξω, και μετά θα το παίξεις και του λόγου σου!”. Έτσι και έγινε. Ο Φουστάνης ενθουσιάστηκε από το παίξιμό του υποψήφιου μαθητή του και είπε:
“Θέ μου και δώσε του φτερά ως είν’ η όρεξή μου,
είπα το και ξανά ΄πα το να σε χαρώ Κωστή μου”.
Μαθήτευσε δίπλα του 40 ημέρες…»

Στην περιοχή της Πεδιάδος υπήρξαν οι βιολάτορες:
Ηρακλής Σταυρουλάκης: Γεννήθηκε το 1919 στην Επισκοπή Πεδιάδος όπου και έζησε μέχρι το 1998. Σπουδαίος βιολιστής. Μουσικός πρότυπο. Ο Αβυσινός μιλάει γι’ αυτόν μ’ ένα ανυπόκριτο θαυμασμό και σεβασμό. Ο Ηρακλής, όπως ακουγόταν, ήταν ο οργανοπαίκτης σύμβολο για τη περιοχή του Νομού Ηρακλείου μέχρι και Βιάννο- Λασήθι. Κορυφαίος. χαρισματικός. Ήταν εκείνος που μπορούσε με μεγαλειώδη τρόπο να αποδώσει στο βιολί το μουσικό του πλούτο που “άκουγε” με το λεγόμενο “εσωτερικό του αυτί”. Αν βιολί σημαίνει δοξάρι, επειδή με αυτό κυρίως αποδίδεται η εκφραστικότητα του ήχου, ο Ηρακλής ήταν από τους άξιους χειριστές του δοξαριού, κάτι που χαρακτηρίζει τους μεγάλους βιολιστές.
Αυτά τα χρόνια που Ηρακλής μεσουρανούσε το αισθητήριο του απλού κόσμου λειτουργούσε ανεπηρέαστο ώστε η μεγάλη φήμη και το καλό όνομα κάποιου καλλιτέχνη ήταν αποτέλεσμα της ποιοτικής αίσθησης που γεννούσε η ποιοτική τέχνη. Η τέχνη που όχι μόνο διασκεδάζει αλλά και ψυχαγωγεί. Τότε που το εντυπωσιακό ταυτίζεται με το σπουδαίο, με το αληθινό.
Κάθε καλλιτέχνης στον τόπο του, δηλαδή εκεί που κυρίως αναπτύσσει τη δράση του χαίρει εκτίμησης και στον ένα ή τον άλλο βαθμό, καταξιώνεται στη συνείδηση των συντοπιτών του. Τον επαινούν και τον προάγουν στον έξω κόσμο. Επίσης ο κάθε καλλιτέχνης μπορεί να θεωρεί εαυτόν “μεγάλο”. Κυρίως όμως ο πραγματικά μεγάλος αναδεικνύεται από τους πολλούς συναδέλφους του. Και αυτό αφορά τον Ηρακλή. Κορυφαίοι της Κρητικής μουσικής πήγαιναν στην Επισκοπή για να τον γνωρίσουν: Μουντάκης, Σκορδαλός Για μεγάλο χρονικό διάστημα πασσαδόρος του ήταν ο Γιάννης Μαρκογιάννης.
Ο Ηρακλής ήταν περιζήτητος για τους καλούς χορευτές. Μαρτυρία του Αντώνη Στεφανάκη από το Ζαρό αυθεντικού χορευτή μέλος του συγκροτήματος της Δώρας Στράτου και πρωτοχορευτής του Λυκείου Ελληνίδων Αθηνών, και με συμμετοχή ως χορευτής στην ιστορική θεατρική επιτυχία του Μάνου Κατράκη “Ο ΠΑΤΟΥΧΑΣ” το 1965, δηλώνει ότι το παίξιμο του Ηρακλή τον ενθουσίαζε και φυσικά συνιστούσε γι΄ αυτόν πρόκληση να χορέψει και Χανιώτη και όλους τους άλλους κρητικούς χορούς. Υπάρχει φωτογραφία από ονομαστό πανηγύρι της Αγ. Μαρίνας στη Βόννη, στην οποία φαίνεται να χορεύει ο Αντώνης …υπό τους ήχους του βιολιού του Ηρακλή. Έφυγε από τη ζωή στις 14 Απριλίου του 1998.
Στην ίδια περιοχή σημαντικό ρόλο σημαντικό ρόλο στη μουσική της ιστορία έπαιξαν:
Ο υπέροχος Γιάννης Καλογεράκης (1913 –2003) από τις Αγιές Παρασκιές. Ο Χανιωτάκης Γιάννης (1910 –2001) από το Θραψανό. Αυτός που θαύμαζε τον Χάρχαλη και τον Κουφιανό. Σε ερώτηση για το πως μπορεί να αναφέρεται σ’ αυτούς για τη περίοδο του μεσοπολέμου που τότε ήταν σχεδόν ανύπαρκτα τα μέσα ενημέρωσης, απάντησε: Μα φυσικά τους είχα γνωρίσει όταν για πολλές εβδομάδες ίσως μήνες πηγαίναμε και μέναμε στη περιοχή των Χανίων όπου και λειτουργούσαμε τα καμίνια για Πιθάρια, σταμιά κλπ. Γυρίζοντας στη Πεδιάδα εκτός από τους παράδες φέρναμε μαζί μας και τους Κισσαμίτικους σκοπούς…
Ο Λευτέρης Βλασσάκης από το Χουδέτσι και ο οποίος υπήρξε και ένας καλός κατασκευαστής μουσικών οργάνων. Ο Καψιλίδης με τις ομώνυμες κοντυλιές, ο Πτολεμαίος από το Καστέλλι.
Πριν περάσουμε στη Βιάννο δεν μπορούμε να μη σταθούμε έστω για λίγο στον Αβυσσηνό. Ο μεγάλος απόμαχος της σχολής του Ηρακλή ο οποίος πλούτισε με τη σπουδαία καλλιτεχνική του διαδρομή του το κρητικό βιολί και αναβάθμισε το ρόλο του σε μια εποχή (1965-1985) δύσκολη γι΄ αυτό το όργανο εξ’ αιτίας της ολοκληρωτικής επέλασης και της κακώς εννοούμενης επιβολής της λύρας…

«Γεραπετρίτικα πουλιά στη Βιάννο να σταθείτε,
να γράψω στσι φτερούγες σας δυο λόγια να τα πείτε».Η Βιάννος ανήκει στην ανατολική Κρήτη. Δεν μπορούσε λοιπόν η μουσική της παρά να διακρίνεται από εκείνα τα χαρακτηριστικά που συναντάμε στην Ιεράπετρα, στο Μεραμπέλλο, αλλά και στην Πεδιάδα. Δηλαδή Χανιώτικα συρτά πολύ λίγα, αλλά μια πλούσια ποικιλία στις Κοντυλιές, στον Πεντοζάλη και στον πηδηκτό. Αναδείκτηκαν και εκεί σημαντικοί βιολάτορες: Νίκος Καζανάκης (1914-1939). Παρ’ όλο ότι πέθανε πολύ νέος η μουσική του παρουσία έμεινε ιστορική για την Βιάννο.
Νίκος Καρτσάκης (1918 –1991), και ο κορυφαίος Μύρων Κουτρουμπάς ή Μύρος (1932-2003). Ο Μύρος είχε σφακιανή καταγωγή. Ήταν “μαθητής” του Ηρακλή του οποίου τον αδελφό Γιάννη είχε πολλές φορές για πασσαδόρο. Ήταν ο μουσικός που καθόρισε την ιδιαιτερότητα και το ύφος της μουσικής της Βιάννου. Το παίξιμό του θα μπορούσαμε να πούμε χαρακτηριζόταν από μια σπάνια λιτή μεν, αλλά όμορφη μελωδικότητα. Αξεπέραστος στη σταθερότητα του ρυθμού. Τα χαρίσματα του μεγαλείου του φαίνονται στις επονομαζόμενες βιαννίτικες κοντυλιές. Έπαιζε και ασκομαντούρα. 

Σάββας Πετράκης 
Μαθηματικός

4ο ΜΑΤΙ